ចេនឡា

            ប្រទេសចេនឡាជារដ្ឋទទួលឥទ្ធិពលក្លឹង្គដែរ ។ ចេនឡាស្ថិតនៅក្នុងអាងនៃទន្លេមេគង្គភាគកណ្តាល ហើយ និងតាមអ័ក្សនៃទន្លេ សេមន ចាប់តាំងពី រយអេត (Roi Et) មកដល់បាសាក់ ។ ពួកអ្នកប្រវត្តិសាស្ត្រហៅប្រទេស នេះថា ចេនឡា ។  ប្រទេសនេះលេខឡើងក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រនៅសតវត្សទី ៦ គឺខ្មែររស់នៅក្នុងប្រទេសនេះ ។

សិលាចារឹកដែលសរសេរជាភាសាខ្មែរ ស្ថិតនៅក្នុងតំបន់នេះនាដើមសតវត្សទី ៧ ។ នាចុងសតវត្សទី ៥ ចេនឡាមានព្រំដែនត្រង់ម្តុំអាងទន្លេសេមន ឯម្តុំបាសាក់គឺស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ប្រទេសចាម ។ ស្តេច ចាម បានកសាងលឹង្គមួយឧទ្ទិសដល់ព្រះឥសូរនៅលើភ្នំមួយស្ថិតនៅក្បែលបាសាក់ ។

ក្រោយមកខ្មែរបានសាងប្រាសាទ វត្តភូ នៅលើទីតាំងដដែលនេះ ។ ពួកអ្នកប្រវត្តិសាស្ត្រចិនបានប្រាប់ថា ៖ វត្តភូជាមជ្ឈមណ្ឌលរបស់ប្រទេសចេនឡា ^(១២)។

នាពាក់កណ្តាលសតវត្សទី ៦ ព្រះបាទ ភវវរ្ម័នបានចាប់ផ្តើមបង្រួបបង្រួមប្រទេស (ហ្វូណន និងចេនឡា)។ ក្រោយព្រះអង្គសុគតទៅនាឆ្នាំ ៥៩៨ ព្រះអនុជព្រះមានចិត្រសេន បានបន្តរាជក្រោមព្រះនាមថា មហេន្ទ្រវរ្ម័ន ។ ស្តេចអង្គនេះបានបញ្ចប់ការឈ្លានពានទឹកដី ហើយបានកសាងជំនឿលើព្រះឥសូរ ។ ព្រះរាជបុត្រព្រះនាម ឦសាន វរ្ម័ន បានបន្តវេនហើយបានកសាងទីក្រុងថ្មីមួយឈ្មោះថា ឦសានបុរ (សម្បូរណ៍ព្រៃគុកបច្ចុប្បន្ន) ដែលនៅទីនោះ បានលេចឡើងនូវសិល្បៈចេនាឡា ដែលជារចនាបថទី ១ របស់សិល្បៈខ្មែរពិតប្រាកដ ^(១៣) ។

យើងសូមធ្វើការកត់សំគាល់ អំពីការប្រែប្រួលពីសម័យហ្វូណន ទៅចេនឡា ។ គេមិនដឹងថា អ្នកស្រុក ហ្វូណនជាជនជាតិអ្វីនៅឡើយទេរហូតទល់នឹងពេលនេះ ។ ប៉ុន្តែវាទំនងជាជនជាតិ “ឥណ្ឌូនេស៊ី) ដែលមករស់នៅ តាមមាត់សមុទ្រ ហើយនៅទីនោះពួកគេបានទទួលឥទ្ធិពលនានា ហើយក៏បានក្លាយទៅជាទីតាំងរួមនៃវប្បធម្អនៅ លើសមុទ្រចិនភាគខាងត្បូងនេះ ។ ផ្ទុយមកវិញអ្នកស្រុកចេនឡាជាខ្មែរ ហើយមិនស្គាល់សមុទ្រទេ ។ ពួកគេជា កសិករធ្វើស្រូវភ្នំ ជាអ្នកចម្បាំង ។ វប្បធម៌របស់ពួកគេចេញមកអំពីក្លឹង្គ ក៏ប៉ុន្តែទំនងជាចេញមកអំពីអរិយធម៌របស់ ហ្វូណនផ្ទាល់ ។

របៀបទាញផលអំពី គឺខុសគ្នារវាងប្រជាជនទាំងពីរនេះ ៖ ហ្វូណនធ្វើស្រូវឡើងទឹកក្នុងតំបន់ដីសណ្តរហើយ ជាអ្នកធ្វើជំនួញ ។

អ្នកស្រុកចេនឡាធ្វើស្រែតាមរបៀបបង្ហូរទឹក ដោយប្រើជំរាលដីធម្មជាតិតាមវិធីទប់ទឹកនៅឯក្បាលហុង ទឹក ។ ដោយសារហ្វូណនជាប្រទេសសម្បូណ៍ ធ្វើអោយប្រទេសចេនឡាមានមហិច្ឆិតាដណ្តើមយកភោគផលអំពី ប្រទេសនេះ ដោយធ្វើដំណើរអំពីទិសខាងជើងមកកាន់ទិសខាងត្បូង ។ ក៏ប៉ុន្តែចេនឡាមិនបានកសាងទីតាំងរបស់ ខ្លួននៅលើទឹកដីហ្វូណនទេ ៖ ជាតំបន់ទឹកលិចហើយអាចបង្កអោយចេនឡាជួបការលំបាកមិនអាចរស់នៅក្នុងទីនោះ បាន ។ តាមពិតនោះទីតាំងកណ្តាលនៃប្រជាជនខ្មែរបន្តស្ថិតនៅក្នុងតំបន់នេះ ហើយនឹងក្នុងតំបន់ដីល្បាប់ និងតំបន់ ដីខ្ពស់ ។ ពួកចេនឡាមិនអនុម័តយកគំរូនៃការធ្វើអាជីវកម្មលើដីសណ្តររបស់អ្នកស្រុកហ្វូណនទេ ។ វិធីធ្វើកសិកម្ម បង្ហូរទឹក គឺចេញមកអំពីអរិយធម៌របស់ភូមិមួយ (មេមត់...) តាំងពីភាគខាងដើមនៃប្រវត្តិសាស្ត្ររបស់ខ្មែរ ។

លក្ខណៈរួមមួយរបស់ហ្វូណន និងចេនឡាគឺ ៖

សង្គមប្រមូលផ្តុំនៅក្រោមអំណាចតែមួយ ។ ប្រទេសទាំងពីរនេះទទួលឥទ្ធិពលក្លឹង្គដូចគ្នា ។ ឯចេនឡាបន្ត រូបមន្តនេះដោយកែប្រែដ៏តិចតួច ឆ្លងតាមមេរៀនដែលហ្វូណនធ្លាប់មាន ^(១៤) ។

ក្រោយពេលដែលព្រះបាទ ឦសានវរ្ម័ន បានសោយទិវង្គតទៅនាឆ្នាំ ៦៣៥ ក្សត្រមួយអង្គទៀតព្រះនាម ភវវរ្ម័នទី ១ (៦៣៩-៦៥៦) បានឡើងគ្រងរាជ្យ ។ ការបន្តអំណាចស្ថិតនៅក្នុងភាពងងឹត ។ យើងដឹងថាភាពវិកវរ ខាងនយោបាយបានកើតមានឡើង ។ ប៉ុន្តែព្រះបាទ ភវវរ្ម័ន ពង្រីកអំណាចរបស់ខ្លួន ។ គេបានប្រទះឃើញសិលា ចារឹក និងសំណង់ជាច្រើនស្ថិតនៅក្នុងរាជព្រះអង្គ ដូចជានៅប្រាសាទភ្នំបាយ៉ង់ ភ្នំព្រះវិហារ និងហាន់ជៃ ។

ព្រះបាទ ជ័យវរ្ម័នទី ១ ជាព្រះរាជបុណ្យឡើងសោយរាជ្យជំនួសនាឆ្នាំ ៦៥៧-៦៨១ ។ ព្រះអង្គពង្រីក អំណាចស្ទើរតែតំបន់ឥណ្ឌូចិនខាងត្បូងទាំងមូល ។ សំណង់ និងសិលាចារឹកមានច្រើនក្នុងរាជព្រះអង្គ ។

ក្រោយពីការសោយទិវង្គតរបស់ព្រះបាទ ជ័យវរ្ម័នទី ១ ដោយគ្មានអ្នកបន្តវេនប្រទេសចេនឡាបានឈាន ជើងចូលក្នុងភាពងងឹតមួយ ដែលលាតសន្ធឹងទូទាំងសតវត្សទី ៨ ហើយភាពអាណាធិបតេយ្យនយោបាយធ្វើអោយ ចេនឡាបែងចែកជា ៖ ចេនឡាដែនទឹក និងចេនឡាដែនគោក ដែលវិលទៅរកទម្រង់សម័យខាងដើម ៖ ហ្វូណន និង ចេនឡា ^(១៥) ។

នាឆ្នាំ ៧៥០ ឆ្លៀតឱកាសដែលប្រទេសខ្មែរកំពុងមានភាពវឹកវរ មនុស្សមកពីកោះជ្វា ដែលដឹកនាំដោយ រាជវង្ស សៃលេន្ទ្រ បានលើកទ័ពមកឈ្លានពាន ហើយក៏ត្រួតត្រាប្រទេសនេះអស់រយៈពេល ៥០ឆ្នាំ ^(១៦) ។ គេដឹង ថាក្សត្រនៃ សៃលេន្ទ្រ ជាអ្នកបន្តវេនផ្ទាល់នៃក្សត្រហ្វូណន ដែលបានភាសខ្លួនទៅកាន់កោះជ្វាក្រោយពេលដែល ចេនឡាបានវាយលុកចូលកាន់កាប់ហ្វូណន ។ ក្សត្រ លេន្ទ្រ ក៏មានងារថាជា “ស្តេចភ្នំ” ដែលក្រោយមកដាក់ងារ មួយទៀតថា “មហារាជ” ដែលតម្រង់ន័យទៅរក ឧត្តមភាពសកល ៖ ចក្រវតិន (Cakravatin) ។ ពួកនេះត្រួត ត្រាទឹកដីភាគខាងត្បូងនៃសមុទ្រចិននាសតវត្សទី ៨ ៖ លីគរ (ម៉ាលេស៊ី) ចំប៉ា តុងកឹង ។

១- ព្រឹត្តិការណ៍ប្រវត្តិសាស្ត្រសម័យចេនឡា

តាមពង្សសារតារាជវង្សលាងបានកត់ទុកថា ៖ ស្តេចសោយរាជ្យចុងក្រោយគេបង្អស់នៃអាណាចក្រភ្នំគឺ ព្រះបាទ រុទ្រវរ្ម័ន ។ ការដែលព្រះអង្គឡើងសោយរាជ្យដោយខុសទំនង បានបណ្តាលអោយមានភាពវឹកវររហូតដល់ អាណាចក្រភ្នំត្រូវរលំរលាយជាស្ថាពរ នៅពាក់កណ្តាលទី ២ នៃសតវត្សទី ៦ ។

១-១- រជ្ជកាលស្តេចសម័យចេនឡា

សិលាចារឹកបក្សចាំក្រុងសតវត្សទី ១០ ស្តេចចេនឡាមានដើមកំណើតមកពីឥសី “កម្ពុស្វ័យម្ភូវ” និងនាងទេពអប្សរ “ មេរា” ដែលព្រះឥសូរបានប្រទានអោយជាមហេសី ។ សម្តេចសោយរាជ្យនៅសម័យចេនឡា ដំបូងមានឈ្មោះថា “ស្រុតវរ្ម័ន” និងព្រះរាជបុត្រព្រះនាម “ស្រេស្ធវរ្ម័ន” ដែលមានរាជធានីឈ្មោះ “ស្រេស្ធបុរ” (ដែលប្រហែលជាស្ថិតនៅតំបន់បាសាក់) ។ សិលាចារឹកបក្សីចាំក្រុងដដែលនេះក៏បានបញ្ជាក់ផងដែរថា ៖ ស្តេចទាំង នេះទំនងជាបាន “រំដោះអ្នកស្រុកអោយផុតចាកពីច្រវាក់សួយសារអាករ” ព្រមទាំងបានខំរើបំរាស់ខ្លួនអោយចេញពី អំណាចគ្រប់គ្រងរបស់អាណាចក្រភ្នំ ។ ចេនឡាមានអានុភាពកាន់តែខ្លាំងឡើងៗនៅពាក់កណ្តាលទី ២ នៃសតវត្ស ទី ៦ ចាប់ផ្តើមវាយលុកអាណាចក្រភ្នំ ^(១៧) ។

១-២- រាជ ភវវរ្ម័នទី ១ ៥៥០-៦០០ (ទីក្រុង ភវបុរី)

ព្រះរាជាចេនឡាមានព្រះនាម ភវវរ្ម័ន ជាបុត្ររបស់ វីរវរ្ម័ន និង ជាចៅរបស់ព្រះបាទ រុទ្រវរ្ម័ន ។ ព្រះអង្គបានរៀបអភិសេកជាមួយក្សត្រី កម្ពុជា រាជលក្សី ដែលព្រះញាតិខាងព្រះមាតាព្រះបាទ ស្រេស្ធវរ្ម័ន ។ សិលាចារឹកបក្សីចាំក្រុងបានបញ្ជាក់ថា ៖ កូនចៅឥសីកម្ពុ បានភ្ជាប់ សូរ្យវង្ស (ខាងចេនឡា) ទៅ និងសោមវង្ស (ខាងអាណាចក្រភ្នំ) ។ ប្រទេសចេនឡាបានស្ថិតក្រោមស្ថាប័នតំណពូជពីដូនតានៃគ្រួសារជនជាតិដើមមួយ ដែល បានពោលអះអាងថាភ្ជាប់ខ្សែស្រឡាយទៅនឹងសម្ព័ន្ធអាពាហ៍ពិពាហ៍រវាងឥសី កម្ពុស្វ័យម្ភូវ ជាមួយអប្សរ មេរា ^(១៨) ។ ព្រះអង្គបានពង្រីកអំណាចអធិបតេយ្យភាពរបស់ខ្លួន នៅលើទឹកដីនៃជនជាតិកម្ពុជាដែលចិនបានហៅថា ចេនឡា ។ ដែនដីនេះបានពង្រីកគ្របដណ្តប់លើតំបន់មេគង្គនៅចន្លោះ ប៉ាក់សេ (ប្រទេសឡាវ) ទៅទិសខាងជើង និង ខេត្តក្រចេះ ទៅផ្នែកខាងត្បូង ហើយនឹងផ្នែកសំខាន់ៗនៃអាងទន្លេ សេមន (នៅក្នុងប្រទេសនៃបច្ចុប្បន្ន) ។ រាជធានីមានឈ្មោះថា ៖ ភវបុរី (អំពិលរលំ) ។ ព្រះបាទ ភវវរ្ម័ន និងព្រះអនុជរបស់ព្រះអង្គព្រះនាម ចិត្រសេន បានផ្តើមវាយលុកអាណាចក្រភ្នំ នៅពាក់កណ្តាលទី ២ នៃសតវត្សទី ៦ ។ ពេលនោះអាណាចក្រភ្នំបានលើករាជធានី ចេញពី វ្យាធបុរ (បាភ្នំ) នៅតាំងនៅទិសខាងត្បូងត្រង់ នរវរនគរ (អង្គរបុរីតាកែវ) ^(១៩) ។

នៅក្នុងរាជនេះព្រះអង្គ និងព្រះអនុជ ចិត្រសេន បានកសាងផ្ទាំងសិលាចារឹកសំស្ក្រឹតខ្លីៗ ជាច្រើន ក្នុងតំបន់ក្រចេះ ស្ទឹងត្រែង និងនៅខាងលិចបុរីរម្យ ។

ក្រោយពីព្រះអង្គសោយទីវង្គតទៅ ព្រះអនុជរបស់ព្រះអង្គបានឡើងសោយរាជ្យបន្តនៅប្រមាណ ឆ្នាំ ៦០០ ។

១-៣- ព្រះបាទ មហេន្ទ្រវរ្ម័ន (៦០០-៦១៥)

ព្រះបាទ ភវវរ្ម័នទី ១ សោយទីវង្គតទៅដោយគ្មានបន្សល់ទុកនូវបុត្រមួយសោះ ។ រវាងគ្រឹស្ត សករាជ ៦០០ ចិត្រសេន បានឡើងកាន់អំណាចដោយមាននាមថា ៖ មហេន្ទ្រវរ្ម័ន ។ ស្តេចអង្គនេះបានបន្តសកម្ម ភាពបន្ទាប់ពីរាជមុន ដោយបានបញ្ចូលខេត្តនានា អោយស្ថិតនៅក្រោមចំណុះរបស់ព្រះអង្គ ។ ក្នុងឆាកនយោបាយ ព្រះអង្គបានចងមេត្រីភាពជាមួយនឹងអាណាចក្រចំប៉ា។ ក្រោយពីគ្រងរាជក្នុងរយៈកាលដ៏ខ្លី ព្រះអង្គក៏សោយទីវង្គត ទៅដោយបានបន្សល់ទុកនូវបុត្រាមួយអង្គសោយរាជ្យបន្តគ្រប់គ្រងប្រទេស ដែលមានឯកភាពស្រាប់រួចទៅហើយ ^(២០)។

១-៤- រជ្ជកាលព្រះបាទ ឦសានវរ្ម័នទី ១ ^(២១)

ព្រះបាទឦសានវរ្ម័នទី១ ព្រះរាជបុត្ររបស់ព្រះបាទមហេន្ទ្រវរ្ម័ន សោយរាជ្យពីឆ្នាំ ៦១៥-៦៣៥ ដែលមានរាជធានីនៅឦសានបុរៈ ។ ព្រះអង្គបានបញ្ចប់ជម្លោះនៅនគរភ្នំ ដោយការវាយយកបានតំបន់អង្គរបុរីនៅ រវាងឆ្នាំ ៦៣០ ។ ទ្រង់បានពង្រីកការត្រួតត្រារបស់ខ្លួនឆ្ពោះទៅទិសខាងត្បូង រហូតដល់ព្រំដែនកូសាំងស៊ីន ឆ្ពោះ ទៅទិសខាងលិចរហូតដល់ចាន់តាប៊ុន ប្រទេសសៀមសព្វថ្ងៃ ។ ព្រះបាទឦសានវរ្ម័ន បានប្តូររាជធានីនៃប្រទេស កម្ពុជាទៅនៅចំទំនាបកណ្តាលនៃរដ្ឋទាំងឡាយ នៅត្រង់តំបន់សម្បូណ៍ព្រៃគុកសព្វថ្ងៃ ។ ឯកសាររបស់រាជវង្ស ស្វី (Swei) នៃប្រទេសចិន (VI, VII នៃគ.ស) បានប្រាប់ថាទីក្រុងនេះមានផ្ទះចំនួន ២០០០០ ។

ទ្រង់បានបង្កើតឡើងនូវបណ្តាមូលដ្ឋាន នៃអរិយធម៌ដ៏ចែងចាំងមួយនាសម័យនោះ ^(២២) ។

ធានីនេះបានក្លាយជាបេះដូងនៃអាណាចក្រអង្គរ ^(២៣) ។ ព្រះអង្គបានចាត់ចែងអោយគេកសាង ប្រាសាទឥដ្ឋជាច្រើន ដែលមានលំនាំប្រហាក់ប្រហែលនឹងក្លឹង្គដែរ ។

១-៥- ព្រះបាទ ឦសានវរ្ម័ន និងស្មាព្រះហស្ថតាមសិលាចារិក

សិលាចារឹកនៅតំបន់សម្បូណ៍ព្រៃគុកក្រុមខាងជើង និង ក្រុមខាងត្បូងជាច្រើនដែលបានលើក ឡើងពីស្នាព្រះហស្ថរបស់ព្រះអង្គផ្ទាល់ ។ ក្នុងនោះយើងសូមលើកយកអត្ថបទមួយចំនួន ដើម្បីយកមកសិក្សាក្នុង ពេលនេះ ។ អត្ថបទនោះមាន ៖

- សិលាចារឹកសម្បូណ៍ព្រៃគុក ៖

                        ក- អត្ថបទមួយនៅមេបញ្ឈរទ្វារទិសខាងត្បូង

                                    ១- វជយតិ សស្រីប្រហសិ តេស្វរស យស្យាង្គភាសា មននេវ ទ្រុត ហេមាម្វ ធោមហី ។

២- ស្រី ម៉ត់ អវិនីន្ទ្រាណាំ អន្វយាមូរភា ស្វត័សមណ្ឌលេ មធ្យមស្យាបិ ប្រតាបោយស្យ ទុស្សហ័ស ។

៣- យ័ម កាន្ត វបុស័ម ទ្រិស្តា វស្មិ តេ វាតវទរតិស័ អហោ នុមិថ្យា វៃធវ្យ វពិតា ស្មិ ចិរាទ ឥត ។

៤- ស្រីត រុណ្យាបរិស្វក័ត ក៌ាម្យរូបោ យុវាបិយ័ស ភុក្តាសុ វទ្វៃរ រ្វិទ្យា សុរត្ត បរិណ តាស្វអបិ ។

៥- សូយោ ---ន មយិតា បិយ័ស ភក្តវត្សលុយ ---ស្វរិភិស័ ។

៦- រត្នៃរ ឧទន្វាន ឥវយ បរិបូរណោម្យ អនុន្នតិស័ បាតា ---រ---ឥ បក្សានឥន្ទ្រា អបិមហិភត ។

៧- បរេស វត្តទារេសុ យស្ស ណិភោនរាស្បទស័ ស្ថិត កេវសប អាចារ សុកតា តកិរ្តតិសុ ^(២៤) ។

                        ខ- អត្ថបទមួយនៅមេទ្វារបញ្ឈរទិសខាងជើង

                                    ១៨ --- មា វបុ ស្កាន្តិ ---

                                    ១៩ --- ប្រក្ញុ កិប្រត្យាយាទេស គុណាវ្ញុទ្យា គមាន្ធិតាស័ សុនិតិស សព្ទវិទ្យា ចបទ ---យស្យ---។

២០ --- យ --- យោ --- យ ទ្យតា ស្វរ្គ័ញជីគី សុណាយេននិរ្ជជិតស័ សក្រវា រណស័ ^(២៥) ---

សេចក្តីប្រែ

                                    ក/ --- ជ័យជំនះមានដល់ព្រះស្រី ប្រហសិតេស្ធរ ដែលមានព្រះកាយភ្លឺព្រះធរណីដែលស្ថិតនៅក្នុង សាគរទឹកមាស ។

                        - អំពីព្រះរាជាដែលជាព្រះអាទិត្យនៃវេហាស៏នេះ គឺព្រះវង្សនៃមហាក្សត្រជាទីគោរពលើពិភពផែនដី ចេញមកអំពីចំណាយដែលពុំអាចអត់អោនបាន ទោះបីព្រះអង្គសណ្ធិតនៅឰដ៏កណ្តាលរដ្ឋទាំងឡាយរបស់ទ្រង់ក្តី ។

- ដោយយល់ឃើញនូវព្រះកាយយ៉ាងល្អស្រស់ ព្រះរតិភ្ញាក់ស្មារតីហើយបន្លឺថា “ពិតណាស់ខ្ញុំយល់ខុសសោះ ថា” អំពីកាលមុនខ្ញុំស្មានថាខ្លួនមេម៉ាយសោះ ។­

- ពិតមែនតែទ្រង់នៅក្មេងប្រកបដោយព្រះចំណង់ តែសោភ័ណ្ឌភាពនៃយុវវ័យមិនអាចផ្ទឹមនឹងព្រះអង្គបាន ឡើយ ព្រះអង្គសព្វព្រះទ័យតែនូវវិទ្យាសាស្ត្រជ្រៅជ្រះហើយដែលមានតែចាស់ៗប៉ុណ្ណោះទើបយល់បាន ។ ពិតមែន តែទ្រង់ប្រកបដោយអលង្កា ដូចជាទំហំនៃសាគរ............ព្រះកដិ ទោះបីរបស់ព្រះរាជានៃបពត៌ក៏ដោយបរិបូណ៍ ដូច្នេះដែរ ។

- ព្រះរូបឆោមព្រះអង្គពុំមានស្រីឯណាមួយ ឬមនុស្សផ្សេងៗប្រៀបប្រដូចបានឡើយ ។ ព្រះរូបនេះមាន ពិសេសតែចំពោះទ្រង់ គឺ ចំពោះព្រះអាកប្បកិរិយា ព្រះសកម្មភាពល្អ.............និងព្រះចេស្តាព្រះអង្គ ។

ខ/      - លំអរបស់ទ្រង់រកអ្វីផ្ទឹមគ្មានទេ

- បរិបូណ៍ទៅដោយចំណេះវិជ្ជាសំរាប់គ្រប់គ្រងរដ្ឋ ពោរពេញទៅដោយការពិសោធន៍ ការប្រុងប្រយ័ត្ន មានគុណធម៌ បូណ៍ភាព ចំណេះវិជ្ជារបមបុរាណ និង ឆ្លាតវៃខាងនយោបាយ និង វេយ្យាករណ៍ ។

---- ព្រះរាជាអង្គនេះសមរម្យនឹងទទួលនូវឋានសួគ៌ទ្រង់បានឈ្នដ្មះរីំ ឰរារ័ណរបស់ព្រះឥន្ទ្រ ។

----

ក្រៅពីសិលាចរិកនៅមេទ្វារបញ្ឈរទាំងពីរ ទិសខាងត្បូង និង ខាងជើងនេះនៅមានសិលាចរិត ៤ ទៀតនៅនា កំរាលមណ្ឌប (្ស₂) បានសរសេរជាភាសាសំស្ត្រឹតដែរ ដែលនិយាយសរសើរអំពីព្រះបារមីព្រះបាទ ឦសានវរ្ម័ន និង និយាយពីការកសាងរូបបដិមាករធ្វើអំពីមាស នៃរូបឥសូរញញឹម និង គោនន្ទិនធ្វើអំពីប្រាក់ដែលជាយានជំនិះដ៏ ពិសិដ្ឋរបស់ព្រះឥសូរ ។

មិនតែប៉ុណ្ណោះនៅកំរាលមណ្ឌប (S₂) ដែ ដលផងនេះក៏បានលើកមកនិយាយ អំពីតួនាទីរបស់ ព្រះអង្គឦសានវរ្ម័ន ដែលបានកសាងរូបបដិមាករអាទិទេពប្រហតេស្វរាស 9ភរាហាតចេវារាហប មួយអង្គដែល ជាអាទិទេព សើច ⁽²⁶⁾ ។ 

- នៅលើផ្ទាំងមេទ្វារបញ្ឈរពីរ នៅទ្វារខាងកើតកំពែងក្រៅក្រុមខាងត្បូងសិលាចរិកនេះចារជាភាសា សំស្ត្រឹត ក៏បាននិយាយអំពីរាជរបស់ព្រះអង្គ ឦសានវរ្ម័នទី ១ (ក្នុងអត្ថបទ គ។៤៤០) ។

- សិលាចរិក គ។៤៣៧ ក៏បាននិយាយយ៉ាងច្បាស់លាស់ដែរ ពីស្នាព្រះហស្ថរបស់ព្រះអង្គ ឦសានវរ្ម័នទី ១ ដែលបានសរសេរនៅលើមេទ្វារបញ្ឈរនៃតួប្រាសាទខាងជើង ។

                        រួមសេចក្តីមកសិលាចរិកសម្បូណ៍ព្រៃគុកទាំងអស់មានចំនួន ១៧ផ្ទាំង នេះចំពោះតែក្រុមខាងត្បូង និង ខាងជើងប៉ុណ្ណោះ ចំណែកក្រុមកណ្តាលរកមិនទាន់ឃើញ ។

                        តាមរយៈសិលាចរិកបានលើកសរសើរពីព្រះបាទ ឦសានវរ្ម័នទី ១ ហួសហេតុពេក ទើបលោកល្វីហ្វីណូត គាត់បានអានយ៉ាងច្បាស់លាស់ទៅតាមប្រភេទអក្សរ ។ ដោយយើងបានដឹងសារជាថ្មីនូវដំណើរនៃប្រវត្តិសាស្ត្រ ការវាតទីអំណាចនៃការគ្រប់គ្រងរបស់បុព្វបុរស ឦសានវរ្ម័ន នូវការដណ្តើមបានប្រទេសអាណាចក្រភ្នំក្នុងវគ្គ IX ។ ព្រះអង្គគឺជាមនុស្សទី ១ក្នុងចំណោមមនុស្សទាំងឡាយ ហើយព្រះអង្គជាព្រះមានគុណធម៌ និង មានភក្តីភាព ស៊ូស្លាប់រស់ចំពោះព្រះមាតាបិតា ដោយសារបារមីដ៏មានរិទ្ធិរបស់ព្រះអង្គ គ្រប់គ្រងលើគ្រប់វិស័យបានល្អជាង ព្រះមាតា បិតា ទៀតផង ។

ការពង្រឹងរដ្ឋជាច្រើនរបស់ទ្រង់ ដោយការដណ្តើមទឹកដីអាណាចក្រភ្នំ ។ ព្រះអង្គបានដឹកនាំប្រទេសជាតិ អោយមានឯកភាព ព្រមទាំងមានទំនាក់ទំនងល្អជាមួយប្រទេសចិន និង ប្រទេសចំប៉ាដោយប្តូរការងារទូតទៅវិញ ទៅមក ។

ចំណងមិត្តភាពជាមួយប្រទេសជិតខាង ទ្រង់បានបញ្ជូនបណ្តាឯកអគ្គរាជទូតទៅ ស្រុកចិនទៅឆ្នាំ ៦១៦ ឆ្នាំ៦២៣ និង ឆ្នាំ ៦២៨ ហើយបានរៀបអភិសេកបុត្រីរបស់ព្រះអង្គព្រះនាម សាវា័ន៌ ជាមួយនឹងព្រះអង្គចាម មួយអង្គ ^(២៨) ។

ទាំងនេះគឺជាស្នាព្រះហស្ថរបស់ព្រះអអ្គដ៏ពិតៗ នាសម័យបុរេអង្គរដែលនាំមុខអោយសម័យអង្គរដ៏រុង រឿង ។

ក្រោយពីព្រះបាទ ឦសានវរ្ម័នទី១ សោយទីវង្គតទៅ សភាពវឹកវរបានកើតឡើង ។ ព្រះអង្គពុំមាន បុត្រសំរាប់សោយរាជ្យទេ ។ ដូច្នេះរាជសម្បត្តិត្រូវធ្លាក់ទៅលើព្រះបាទ ភវរ្ម័នទី២ សោយរាជ្យបន្ត ។

១-៦- ព្រះបាទ ភវរ្ម័នទី២ (៦៣៩...?)^(២៩)

ស្តេចដែលសោយរាជ្យតពីព្រះអង្គ ឦសានវរ្ម័ន គឺព្រះបាទផវរ្ម័នទី២ ដែលយើងមិនដឹងថាជាប់សាច់ ញាតិយ៉ាងណាជាមួយព្រះអង្គនោះទេ ។ ព្រះបាទ ភវរ្ម័នទី២ ទ្រង់បានបន្សល់ទុកនូវសិលាចារឹកមួយចុះកាល កំនត់នៅឆ្នាំ ៦៣៩ ដែលយើងឃើញនៅតំបន់តាកែវ ។ ដោយការកាន់អំណាចបន្តរបស់ព្រះអង្គមានរយៈពេល ខ្លី ដូច្នេះគេមិនអាចដឹងពីព្រឹត្តការណ៍អ្វីផ្សេងៗ ក្នុងរាជថ្មីនេះទេ ។

ព្រះបាទ ជ័យវរ្ម័នទី១ (៦៥៧-៦៨១) ព្រះអង្គជាបុត្រារបស់ព្រះបាទភវរ្ម័នទី២ ។ ក្នុងរាជ្ជកាលរបស់ ព្រះអង្គ មានសិលាចារឹកជាច្រើន និង ការសាងសង់ប្រាសាទនៅតំបន់ វ្យាធបុរនិងវត្តភូ ។ ទ្រង់ពុំមានបុត្រាទេ ហេតុនេះទើបបុត្រីរបស់ព្រះអង្គព្រះនាម ជ័យទេវី ឡើងសោយរាជ្យស្នង ។ ព្រះអង្គនៅគ្រប់គ្រងប្រទេសជាតិ រហូតដល់ឆ្នាំ ៧១៣ តែអំណាចរបស់ព្រះនាងពុំមានមូលដ្ឋានមាំទាំឡើយ ។ សិលាចារឹកមួយនៅបារាយណ៍ ទឹកថ្លា ព្រះនាងទ្រង់បានត្អូញត្អែពី “ ភាពច្របូកច្របល់ក្នុងចិត្តគំនិត និងពីទុក្ខវេទនាក្នុងគ្រាកើតល្យុក” អាស្រ័យដោយអំណាចកណ្តាលត្រូវស្រុតចុះ ព្រោះត្រូវស្ថិតនៅក្នុងកណ្តាប់ដៃស្ត្រីដឹកនាំប្រទេសជាតិពុំរឹងមាំ ដែលជាបុព្វហេតុនៃការបែងចែកជាពីរនៅខាងដើមសតវត្សទី៨ (៧០៦) ។

២-១- អរិយធម៌សម័យចេនឡា

សម័យចេនឡាក៏ដូចជាសម័យអាណាចក្រភ្នំដែរ ព្រោះឯកសារដែលទាក់ទង និង អរិយធម៏ វប្បធម៌ ទាំងនោះច្រើនបានមកពីប្រភពចិនស្ទើរតែទាំងអស់ ។ ចំពោះសម័យចេនឡានេះ យើងបានពឹងផ្អែកទៅលើ សក្ខីកម្មបុរាណវិទ្យាក្រៅស្រុកដូចជាចំប៉ា ម៉ាលេស៊ី សៀម ដែលបានទទួលទុនអំពីក្លីង្គក្នុងវិស័យស្ថាបត្យកម្ម និង បដិមាសិល្បៈ ដូចជាការប្រទៈឃើញពុទ្ធសាសនាមហាយាននៅចំប៉ា និង សៀម ។ យើងក៏បានសំអាងទៅលើឯកសារ ក្នុងស្រុកខ្មែរផ្ទាល់ឯដរ តាមរយៈសិលាចារឹកប្រាង្គសាទ បដិមាសិល្បៈនាសតវត្សទី៧និងទី៨។ កាលណាយើងនិយាយ ពីអរិយធម៌ខ្មែរ យើងតែងមានការពាក់ព័ន្ធដល់អរិយធម៌ប្រទេសដ៏ទៃទៀត ដូចជាសៀមជាដើម ។ ថ្វីត្បិតតែ ប្រទេសយើងមានអរិយសធម៌លូតលាស់ មានចំណាស់រហូតដល់ ១៤០០ ឬ ១៥០០ ឆ្នាំក៏ដោយ ^(៣០)។

២-២- សង្គមចេនឡា

សិលាចារឹកបានបញ្ជាក់ថា គេនិយមរាប់ញាតិដោយយកខ្សែតាមម្តាយ ^(៣០)។ ក្នុងការជ្រើសរើសគូរស្រករ គឺប្រុសៗទៅដណ្តឹងស្រីៗ ៖ រឿងព្រេងដំណាលថា ៖ មានប្រុសៗ និង ស្រី ៗ នាំគ្នាលេងល្បែងភ្នាល់គ្នាលើកភ្នំ (ភ្នំប្រុស ភ្នំស្រី) ដោយមានការសន្យាថា បើអ្នកណាលើកបានខ្ពស់ជាងអ្នកនោះឈ្នះគេ ។ បើខាងស្រីៗចាញ់ស្រី ត្រូវទៅដណ្តឹងប្រុស បើប្រុសៗចាញ់ប្រុសត្រូវចូលទៅដណ្តឹងស្រីៗវិញ ។ កាលដែលលេងល្បែងភ្នាល់គ្នាបែបនេះ លទ្ធផលត្រូវខាងប្រុសៗចាញ់ ដូច្នេះខាងប្រុសៗត្រូវចូលទៅស្តីដណ្តឹងស្រីៗ ។

ទំលាប់របស់អ្នកស្រុកសម័យចេនឡា ពេលទៅណាមកណាពាក់អាវក្រោះ និងកាន់អាវុធ ហើយបើកាល ណាមានរឿងបន្តិចបន្ទួច គេក៏ប្រយុទ្ធបង្ហូរឈាមគ្នាភ្លាម ។ ក្នុងពិធីបុណ្យសព កូនទាំងឡាយរបស់សពត្រូវបាយថ្ងៃ ត្រូវកោរសក់ ហើយត្រូវស្រែកយំយ៉ាងខ្លាំង ។ សពត្រូវបានគេបូជាក្នុងប៉ាឆាសង់ដោយឈើក្រអូប រួចគេរើសធាតុ ដាក់ក្នុងកោដិមាស ឬប្រាក់ ហើយយកទៅទំលាក់ចោលក្នុងទឹក ។ មានខ្លះគ្រាន់តែយកសពទៅដាក់ចោលក្នុងព្រៃ ស្មសានអោយសត្វស៊ី ។ ដល់ពេលឪពុកម្តាយស្លាប់ទៅ ពួកកូនដែលនៅលីវអាចទទួលយកមរតកដែលនៅ សេសសល់ តែបើសិនជាកូនទាំងនោះមានប្តីប្រពន្ធ ហើយបានទទួលមរតករួចនោះទ្រព្យសម្បត្តិ ដែលនៅសល់ត្រូវ គេបញ្ចូលទៅក្នុងឃ្លាំងជាតិ ។

ចំពោះវិស័យកសិកម្មវិញ ប្រជាជនសម័យចេនឡាមានការរីកចំរើនជាងនៅសម័យអាណាចក្រភ្នំ ។ ចំពោះ នយោបាយទឹកវិញ គេដាំស្រូវ Seigle ស្រូវ mil និង Cros millel ។ ចំពោះនយោបាយទឹកវិញ មានសភាព រឹតតែប្រសើរឡើងថែមទៀត ព្រោះប្រជាជនចេះនយោបាយទឹកដោយមានជីកស្រះ ឬអាងសំរាប់រក្សាទឹកទុកក្នុង ផ្ទៃក្រុង ។ ធ្វើដូច្នេះគេអាចមានទឹកប្រើប្រាស់គ្រប់គ្រាន់ ដែលជាកត្តាផ្តល់នូវលទ្ធភាពពង្រីកដីដាំដំណាំទៀតផង ។

ចំពោះផ្នែកវប្បធម៌វិញ ក្រៅពីភាសាសំស្ក្រឹតគេឃើញមានការប្រើភាសាខ្មែរ បុរាណក្នុងសិលាចារឹក ៖ សិលាចារឹកខ្មែរដំបូងដែលមានចុះកាលកំណត់ច្បាស់គឺ សិលាចារឹកអង្គរបុរី (៦១១) ។ ចំណែកឯវាលកន្ទេលវិញ បាននិយាយថា ៖ គេសូត្ររៀងរាល់ថ្ងៃនូវរឿងរាមាយណៈ រឿងមហាភារត និងគម្ពីរបុរាណ ^(៣២)។

ក្នុងរឿងសាសនា តាមរយៈសិលាចារឹកបានអោយដឹងថា មានការគោរពបូជា ចំពោះនិកាយផ្សេងៗដែល បានរួមរស់ជាមួយគ្នាក្នុងសតវត្សទី៧នេះ ។ ប្រជាជនមានការគោរពចំពោះព្រះសិវៈដែលបានក្លាយជាសាសនារបស់ ព្រះរាជា ។ រីឯជំនឿលើព្រះនារាយណ៍ និង ព្រះហរិហរៈនៅតែជាការគោរពបូជារបស់ប្រជាជន ។

ព្រះអង្គបានកសាងលីង្គ គិរិល និងរូបគោនន្ឌិន ដែលបានរៀបរាប់នៅក្នុង (K.440-442)។ ពិសេស ជាងនេះទៀតព្រះអង្គព្រមទាំងបានកសាងព្រះបដិមាករធ្វើអំពីមាសនៃរូបព្រះសិវៈញញឹម និងរូបគោនន្ឌិនធ្វើអំពី ប្រាក់ដែលជាយានជំនិះដ៏ពិសិដ្ឋរបស់ព្រះសិវៈនៅក្នុងមណ្ឌលតួ (S₂)។

សិលាចារឹកនៅប្រាសាទក្រុមខាងត្បូង នៅតួប៉ម (S₁)ក៏បានណែនាំអោយយើងស្គាល់ទេវរូបនៅក្នុងតួប៉ម (S­₁)នេះដែរ ។ បាននិយាអំពីអាទិទេពឈ្មោះ ប្រហតេស្វរាស (Prahatecvarah)ក្នុង (K.442)។ សិលាចារឹក ( K.439) និង (K.148)ក៏បានបញ្ជាក់ប្រាប់យើងដែរថា ៖ ព្រះពុទ្ធសាសនាត្រូវបានស្តារឡើងវិញ ក្រោមរាជព្រះបាទ ជេន្ទ្រវរ្ម័ និងសិលាចារឹក (K.604)ក៏បានប្រាប់យើងថា ៖ នៅសម័យកាលបុរាណក៏មាននិយម ព្រះពុទ្ធសាសនាផងដែរ ។ ពុទ្ធសាសនាមហាយានចាប់ផ្តើមមានជោគជ័យយ៉ាងលឿន ហើយទទួលការគោរពអំពី ប្រជាជននៃឥណ្ឌូចិន ។ ប្រទេសកម្ពុជាបានគោរពពុទ្ធសាសនាមហាយាន ដែលលេចឡើងនៅក្នុងបដិមាសិល្បៈនៃ រចនាបថព្រៃក្មេង ^(៣៣)។

Back